Steen met een verhaal: zwavel van de Ijen vulkaan

Onlangs kreeg ik van een vriend een prachtig stuk zwavel, hij vroeg me of ik wist waar het vandaan kwam, “Indonesië” zei ik. “Ja!” zei hij verrast, hoe ik dat dan kon zien… Het ‘lezen’ van stenen is iets wat ik al meer dan 40 jaar doe en ik herkende in dit stuk de typische structuur van de zwavelbrokken van Java zoals ik wel eens eerder gezien had. Of ik al zo’n stuk in mijn verzameling had? “Nee”, zei ik en daarop mocht ik het houden. “Ik zal nog even de oude foto’s opzoeken van de tocht naar de vulkaan waar ik dit stuk heb opgeraapt, die stuur ik je dan nog toe.”

Zwavel, Kawah Ijen, Oost Java, Indonesië (275 gram – 10,5 x 8,5 x 4 cm)

Een paar dagen later krijg ik een whatsapp-bericht van Theo, met een uitgebreide tekst en een link naar een map met meer dan 40 ingescande foto’s uit 1979. Een eigenlijk heel gewoon stuk zwavel blijkt een fascinerend verhaal te vertellen. Ik deel een korte versie hier met zijn toestemming.

Vervanging militaire dienst

“Tijdens de jaren 1977-1980 heb ik vervanging van militaire dienst gedaan in Surabaya, Indonesië. Net afgestudeerd aan de TU Eindhoven, en helemaal geen zin om in militaire dienst te gaan, kon ik bij het Instituto Teknologiko Sepuluh (ITS) Nopember in Surabaya (een NUFFIC project) mij verdiepen in het gedrag van microgolven, dat zijn radio frequenties die gebruikt worden voor de telefoon telecommunicatie. Invloeden van het weer en reflecties aan het zeeoppervlak waren van interesse. Satellietcommunicatie was toen in opkomst.

Het werken met de studenten en docenten van de ITS, de cultuur en het klimaat van Java, de natuur en de mensen… je kunt je geen mooiere vervanging van militaire dienst bedenken.”

Vrij weekend naar de vulkaan

“In 1979 hebben we tijdens een vrij weekend met z’n drieën de Toyota Landcruiser gebruikt om naar de vulkaan Kawah Ijen te gaan. Door de koffieplantages rijdend was de vulkaan in de verte goed te zien. Echter spoedig moesten we de auto laten staan omdat er een brug kapot was. We regelden ter plekke paarden om verder te gaan richting de krater, maar na enige tijd was het ook voor de dieren niet meer mogelijk om door te gaan. Dan maar te voet verder voor enkele uren… Onderweg kwamen we geregeld mannen tegen, afdalend naar het dal, en vaak meer dan hun eigen gewicht aan zwavelbrokken torsend.”

Geur van zwavel

“In de buurt van de rand van de krater (rond 2000 meter) stond een hut, Pondok Kawah Idjen. Zwavel geur alom, dat kon geen gezonde omgeving zijn. Maar toch waren daar volop mannen zwavel aan het winnen. In de damp en de geur van rotte eieren werd de ene mand na de andere gevuld om deze vervolgens de krater uit te dragen richting het dal waar het werd gewogen en verkocht. Door het inscannen van de foto’s die ik in 1979 genomen heb zijn er weer veel herinneringen van die tijd naar boven gekomen. Voor mij is dit een prachtige plek geweest en nu kun jij ook een beetje meegenieten van de tocht die jouw brok zwavel heeft gemaakt.”

Actieve vulkaan

De Kawah Ijen (2250 meter) is onderdeel van een groter vulkaancomplex en ligt in een caldera van 20 kilometer breed. Andere bekende vulkanen in de caldera zijn de Merapi (2800 meter) en de Raung (3332 meter). Het vulkaancomplex is nog steeds zeer actief. In 2013 is de Ijen een halfjaar gesloten geweest voor bezoekers wegens de activiteit van de vulkaan.

De Ijen vulkaan heeft een één kilometer breed turquoise gekleurd zuur kratermeer. Dit meer is een van de zuurste meren op aarde (pH 0,5 volgens één meting). Het is ook een bron voor de rivier Banyupahit, wat resulteert in zeer zuur en met metalen verrijkt rivierwater dat een aanzienlijk schadelijk effect heeft op het ecosysteem van de rivier stroomafwaarts. Langs het kratermeer vindt nog steeds een arbeidsintensieve zwavelwinning plaats, waarbij met zwavel beladen manden met de hand uit de kraterbodem worden gedragen. Net als in 1979…

De zwavel wordt gesmolten en via keramische pijpen naar buiten geleid. Daar stolt het en vormt een gele massa die in stukken wordt gehakt. De smeltstructuur is aan het oppervlak van mijn stuk duidelijk zichtbaar. Hoewel het lijkt op geel piepschuim wegen de twee manden gemiddeld 90 kilogram. Het is een wandeling van ongeveer twee en een halfuur. Men loopt gemiddeld 2 keer per dag en krijgt per kilo betaald wat neer komt op €5,- per vangst. Het totaal salaris van 1 dag is dus ongeveer €10,-.

Voor toeristen is het ook nog steeds mogelijk de Ijen te beklimmen. Dit dient men onder toezicht van een gids te doen. De wandeling heeft vijf rustplekken en bovenaan een gelegenheid waar gasmaskers gehuurd kunnen worden.

Samen met de vele foto’s en het verhaal is dit stuk zwavel nu opgenomen in mijn collectie. Dank je Theo!