Podcast 002: Zwavel van de Ijen vulkaan

Stuur mij via hier een SMS bericht over deze aflevering!

In de tweede aflevering van de Stapel van Stenen community podcast vertel ik graag het verhaal achter een stuk zwavel van de Ijen vulkaan in Indonesië.

Voor veel liefhebbers van edelstenen, mineralen en geologie gaat de interesse verder dan het simpelweg verzamelen van nog meer stenen. Het draait vooral ook om de verhalen achter de stenen. Of het nu gaat om het ontstaan van de steen zelf, de eigenschappen of het boeiende verhaal van hoe de steen verzameld is. Deze verhalen verlenen de stenen een diepere betekenis en waarde. We verzamelen dus niet alleen stenen, maar ook de verhalen die ze vertellen.

Onlangs werd ik nog weer aan deze waarheid herinnerd toen een vriend mij verraste met een prachtig stuk zwavel, compleet met een fascinerend verhaal. Ik neem je graag mee in zijn avontuur over hoe hij dit stuk ooit verzamelde bij een vulkaan in Indonesië. Daarnaast vertel ik iets meer over de actieve Ijen vulkaan en de eigenschappen van het mineraal zwavel zelf. Foto’s van het avontuur uit 1979 en het stuk zwavel vind je in een blogartikel op mijn website. 

In deze aflevering vertel ik jullie graag het verhaal achter een stuk zwavel van de Ijen vulkaan in Indonesië.

Voor veel liefhebbers van edelstenen, mineralen en geologie gaat de interesse verder dan het simpelweg verzamelen van nog meer stenen. Het draait vooral ook om de verhalen achter de stenen. Of het nu gaat om het ontstaan van de steen zelf, de eigenschappen of het boeiende verhaal van hoe de steen verzameld is. Deze verhalen verlenen de stenen een diepere betekenis en waarde. We verzamelen dus niet alleen stenen, maar ook de verhalen die ze vertellen.

Onlangs werd ik nog weer aan deze waarheid herinnerd toen een vriend mij verraste met een prachtig stuk zwavel, compleet met een fascinerend verhaal. Ik neem je graag mee in zijn avontuur over hoe hij dit stuk ooit verzamelde. Daarnaast vertel ik iets meer over de actieve Ijen vulkaan en het mineraal zwavel zelf. Foto’s van het avontuur en het stuk zwavel waar het om gaat vind je in een blogartikel op mijn website, de link vind je in de shownotes. 

Toen ik een tijdje geleden bij vrienden op bezoek was kreeg ik een prachtig stuk zwavel in handen, hij vroeg me of ik wist waar het vandaan kwam, “Indonesië” zei ik. “Ja!” zei hij verrast, hoe ik dat dan kon zien… Het ‘lezen’ van stenen is iets waar ik me al meer dan 40 jaar mee bezig houd en ik herkende in dit stuk de typische structuur van de zwavelbrokken van Java zoals ik wel eens eerder gezien had. Hij vroeg me of ik al zo’n stuk in mijn verzameling had? “Nee”, zei ik en daarop mocht ik het houden. Hij beloofde me vervolgens nog de oude foto’s op te zoeken van de tocht naar de vulkaan waar hij dit stuk had opgeraapt. 

Een paar dagen later krijg ik een whatsapp-bericht van Theo, met een uitgebreide tekst en een link naar een map met meer dan 40 ingescande foto’s uit 1979. Een eigenlijk heel gewoon stuk zwavel gaat ineens veel meer leven.  

Vervanging militaire dienst

Tijdens de jaren 1977-1980 heeft Theo vervanging van militaire dienst gedaan in Surabaya, Indonesië. Hij was net afgestudeerd aan de TU Eindhoven en had helemaal geen zin om in militaire dienst te gaan. Hij kon aan de slag voor een NUFFIC-project bij het Instituto Teknologiko Sepuluh (ITS) in Surabaya. Daar zou hij zich verdiepen in het gedrag van microgolven, dat zijn radiofrequenties die gebruikt worden voor de telefoon telecommunicatie. Satellietcommunicatie was toen in opkomst en invloeden van het weer en reflecties aan het zeeoppervlak waren van interesse. 

Het werken met de studenten en docenten van de ITS, de cultuur en het klimaat van Java, de natuur en de mensen… hij kon zich geen mooiere vervanging van militaire dienst bedenken.

Vrij weekend naar de vulkaan

In 1979 gaat Theo tijdens een vrij weekend samen met twee anderen met de Toyota Landcruiser van het instituut naar de vulkaan Kawah Ijen. Rijdend door de koffieplantages was de vulkaan in de verte al goed te zien. Maar al snel moesten ze de auto laten staan omdat er een brug kapot was. Ze regelden ter plekke paarden om verder te gaan richting de krater, maar na enige tijd was het ook voor de dieren niet meer mogelijk om door te gaan. Dan maar te voet verder voor enkele uren… Onderweg kwamen ze geregeld mannen tegen, afdalend naar het dal, en vaak meer dan hun eigen gewicht aan zwavelbrokken dragend.

Geur van zwavel

In de buurt van de rand van de krater, rond 2000 meter hoogte, stond een hut, Pondok Kawah Idjen. Zwavel geur alom, dat kon geen gezonde omgeving zijn. Ik weet niet of je al eens in de buurt van een vulkaan bent geweest, maar die zwavelgeur vergeet je nooit!

Toch waren daar volop mannen zwavel aan het winnen. In de damp en de geur van rotte eieren werd de ene mand na de andere gevuld om deze vervolgens de krater uit te dragen richting het dal waar het werd gewogen en verkocht.

Dit is ook de plek waar Theo stuk zwavel opraapte en mee terug de berg af nam om het vervolgens jarenlang thuis te bewaren. Mede dankzij het inscannen van de foto’s die in 1979 genomen zijn, kwamen er veel herinneringen van die tijd naar boven zei hij. Het is duidelijk dat dit voor Theo een prachtige tocht geweest is en nu kunnen jullie ook een beetje meegenieten van de tocht die dit brok zwavel heeft gemaakt. Op dit moment, 45 jaar later, ligt het stuk van zo’n 10 cm en bijna 300 gram in mijn vitrine bij mijn andere stukken zwavel. Dank je Theo, voor het stuk maar vooral ook voor het delen van je verhaal. 

Actieve vulkaan

De Kawah Ijen heeft een hoogte van zo’n 2250 meter en is onderdeel van een groter vulkaancomplex. Deze ligt samen met een aantal andere bekende vulkanen, zoals de Merapi (2800 meter) en de Raung (3332 meter), in een caldera van ruim 20 kilometer breed. Een caldera is een grote komvormige krater die ontstaat als het bovenste deel van een vulkaan explodeert of het plafond van de magmakamer van een vulkaan instort. Het vulkaancomplex is nog steeds zeer actief. In 2013 is de Ijen bijvoorbeeld nog een halfjaar gesloten geweest voor bezoekers vanwege de activiteit van de vulkaan.

De Ijen vulkaan heeft een één kilometer breed turquoise gekleurd zuur kratermeer. Dit meer is een van de zuurste meren op aarde en zou zelfs een pH hebben van 0,5 volgens metingen. Het kratermeer is ook een bron voor de rivier Banyupahit, wat resulteert in zeer zuur en met metalen verrijkt rivierwater dat een aanzienlijk schadelijk effect heeft op het ecosysteem van de rivier stroomafwaarts. Langs het kratermeer vindt nog steeds een arbeidsintensieve zwavelwinning plaats, waarbij met zwavel beladen manden met de hand uit de kraterbodem worden gedragen. Dus ruim 45 jaar nadat mijn zwavelbrok daar is opgeraapt zijn de omstandigheden nog nauwelijks veranderd. 

De zwavel wordt gesmolten, smelt al bij 119 graden celsius, en via keramische pijpen naar buiten geleid. Daar stolt het weer en vormt een gele massa die in stukken wordt gehakt. De smeltstructuur is aan het oppervlak van mijn stuk ook zichtbaar. Dat betekent dus mogelijk dat mijn stuk ook niet helemaal natuurlijk is gevormd. 

Hoewel het lijkt op geel piepschuim wegen de twee manden die de mannen dragen samen gemiddeld 90 kilogram. Het is een wandeling van ongeveer twee en een halfuur. De mannen lopen gemiddeld 2 keer per dag deze trip en krijgen per kilo betaald wat neer komt op zo’n €5,- per vangst. Het totaal salaris van 1 dag is dus ongeveer €10,-.

Als toerist kun je ook nog steeds de Ijen beklimmen. Dit moet je wel onder toezicht van een gids doen. De wandeling heeft vijf rustplekken en bovenaan een gelegenheid waar gasmaskers gehuurd kunnen worden. Dat is geen overbodige luxe, naast de niet te harden geur van rotte eieren is langdurig verblijf in de zwaveldamp niet goed voor je gezondheid. 

Mineraal zwavel

Tot slot wil ik jullie in deze podcast nog iets vertellen over het mineraal zwavel zelf. 

Zwavel behoort tot de klasse van de elementen, het bestaat immers alleen uit het element zwavel. De kleur is eigenlijk altijd geel, maar kan ook wat bruin- of groengeel zijn. Het heeft een hardheid van 1 ½ – 2 ½ op de schaal van Mohs, vrij zacht dus, en is ook vaak bros. Zwavel heeft een soortelijk gewicht van 2.07, wat lichter dan bijvoorbeeld calciet of kwarts. Naast korrelige massa’s, poederige lagen en korsten kan zwavel ook fraaie kristallen vormen. De kristallen volgens het orthorhombische systeem zijn meestal blokvormig met een punt aan twee kanten, maar ook dikke platte kristallen of meer langwerpige dubbele pyramiden komen voor. Het element zwavel komt uiteraard ook voor in verbinding met andere elementen in verschillende mineralen zoals pyriet, galeniet, sfaleriet, enzovoort.

Hoewel zwavel misschien wel het bekendst is van vulkansiche gebieden wordt de meeste zwavel gevonden in sedimentgesteenten. Grote afzettingen van zwavel worden gevormd door reductie van sulfaten, vaak van biogene oorsprong. Zwavel vinden we dan bijvoorbeeld in combinatie met gips of anhydriet, zoals de zwavel in gips uit Weenzen, Duitsland of de bekende afzettingen uit Polen samen met celestien, ook een sulfaat. 

Maar zwavel is dus ook een veel voorkomend afzettingsproduct van vulkanische gassen in combinatie met realgaar, cinnaber en andere mineralen. Zo is ook de zwavel bij de Ijen vulkaan ontstaan. Ik heb op meerdere plekken op de wereld bij vulkanische gebieden kristallen van zwavel gezien, bij zogenaamde solfataren of hete zwavelbronnen. Die kristallen zijn overigens zeer kwetsbaar en krijg je bijna nooit heel mee naar huis, bovendien loop je het risico op verbrande vingers bij het verzamelen, dus een mooie foto maken en laten zitten. 

De mooiste zwavel kristallen komen naar mijn mening trouwens uit de omgeving van Agrigento op Sicilië, vaak in combinatie met een ondergrond van fraai fluorescerende aragoniet. Let op want hiervan zijn ook door de mens gemaakte kristallen in omloop. Hoewel, de meeste synthetische zwavelkristallen komen uit China. Typisch zijn de langwerpige punten, gegroeid op een ondergrond van fluoriet. Voorbeelden daarvan staan in mijn boek ‘Belazeriet of niet?’. 

Zwavel wordt veelvuldig gebruikt als grondstof in de chemische industrie. Bijvoorbeeld voor de productie van zwavelzuur en voor het vulkaniseren in de rubberindustrie. Andere toepassingen van zwavel zijn: kunstmest, vuurwerk, lucifers, bestrijdingsmiddel in de tuinbouw en het uitroken van wespennesten. Ook bij de productie van buskruit werd vroeger veel zwavel gebruikt.

Risico’s

Omdat ik regelmatig vragen krijgen over de veiligheid van zwavel in je verzameling kort nog iets over risico’s. Elementair zwavel in de vorm van kristallen of massieve brokken is niet bijzonder risicovol. Zwavel is namelijk niet oplosbaar in water en het is weinig giftig voor mensen. Inname van te veel zwavel kan wel een branderig gevoel of diarree veroorzaken. Het inademen van zwavelstof kan de luchtwegen irriteren of hoesten veroorzaken. Het kan ook irriterend zijn voor de huid en de ogen. Enige voorzichtigheid bij met name poederige stukken is dus gewenst en handen wassen na het hanteren van stukken zwavel is altijd goed om te doen. 

Bepaalde verbindingen met zwavel en het zwaveldioxide gas (SO2(g)) zijn wel giftig en kan bij sommige mensen een heftige astmatische aanval uitlokken. Daarom zwavel niet verhitten en opletten bij de hete zwavelbronnen bij een vulkaan. Veel vluchtige zwavelverbindingen hebben een onaangename geur van rotte eieren. Sowieso niet aan te raden daarin lang te verblijven. 

Het lezen van stenen en hun verhalen vind ik buitengewoon boeiend, ik hoop dat jullie nu ook anders kijken naar dat ‘gewone’ stuk zwavel in je verzameling.  

Blijf nieuwsgierig, blijf verzamelen, en vooral, blijf genieten van de verhalen achter de stenen. Ik kijk alweer uit om jullie een volgend verhaal te vertellen in een nieuwe aflevering.