Analyse: Regenboog maansteen

Echte maansteen of witte labradoriet?

Onderaan de pagina vind je een samenvatting van de belangrijkste punten van deze analyse.

Regenboog maansteen is misschien wel de meest populaire ‘maansteen’ die op de markt is. Naast geslepen stenen in sieraden zien we ook veel geslepen bollen, torens en trommelstenen, vooral afkomstig uit India of Sri Lanka. In de basis is het een witte glasachtige steen met een voornamelijk meerkleurige (regenboog) flash, vandaar ook de naam. Er is onder liefhebbers en verkopers regelmatig discussie of dit nu eigenlijk ‘witte labradoriet’ is of ‘echte maansteen’. Om hier duidelijkheid over te verschaffen is een aantal exemplaren geanalyseerd. Een uitgebreide uitleg over de resultaten en de achtergrond vind je in dit artikel, een samenvatting van de belangrijkste punten vind je onderaan.

Wat is maansteen?

Maansteen is geen officiële mineraalnaam, maar een handelsnaam voor witte veldspaat met een blauwe flash. Mineralogisch gezien gaat het in de meeste gevallen om orthoklaas in combinatie met albiet, twee mineralen uit de veldspaatgroep. Maar er zijn ook andere veldspaten die een blauwe flash kunnen laten zien, bijvoorbeeld peristeriet (een variëteit van albiet), antiperthiet en anorthoklaas. Al deze mineralen met een blauwe flash worden voor het gemak vaak samengevoegd onder de noemer maansteen.

Tegenwoordig is de naam ‘maansteen’ echter meer een verwijzing geworden naar het optische effect, een vorm van ‘flash’ bij verschillende veldspaten, dan een naam voor de hiervoor genoemde specifieke mineralen. Met de toenemende populariteit van maansteen wordt de naam dan ook gebruikt voor allerlei soorten en kleuren veldspaat die soms helemaal geen enkele vorm van blauwe ‘flash’ vertonen, waardoor ze mijns inziens eigenlijk niet de naam maansteen verdienen. Zo kennen we inmiddels zwarte, grijze, roze, perzik, witte, beige, groene en regenboog maansteen. De exacte mineralogische samenstelling van deze soorten is vaak niet bekend, maar is voor de meeste liefhebbers en verkopers waarschijnlijk ook niet interessant. Liefhebbers willen graag ‘maansteen’ voor het aantrekkelijke uiterlijk, maar vooral ook voor de (spirituele) eigenschappen die eraan worden toegeschreven. Maansteen is booming business.

Maansteen vanuit edelsteenkundig perspectief

In de gemmologie (edelsteenkunde) en de internationale edelsteenhandel (en dan bedoel ik niet de handel in getrommelde stenen en siervoorwerpen maar in geslepen facetstenen of cabochons voor sieraden) wordt een witte doorschijnende tot transparante orthoklaas veldspaat met voornamelijk blauwe flash nog steeds gezien als de klassieke ‘echte’ of ‘normale’ maansteen. Daarbij geldt: hoe helderder de maansteen en hoe blauwer de flash, hoe kostbaarder de steen. Prijzen voor goede maansteen kunnen oplopen tot wel $100 per karaat. Uiteraard spelen ook insluitsels, grootte van de steen en de kwaliteit van slijpen een rol in de prijs. 

Wanneer er meerdere (regenboog) kleuren aanwezig zijn spreekt men in de edelsteenhandel ook wel van regenboog maansteen. Door sommige verkopers en edelsteenkundigen wordt gezegd dat het hierbij eigenlijk gaat om witte labradoriet. Dat is niet zo gek, want ook het Amerikaanse edelsteen instituut GIA beschrijft regenboog maansteen als een vorm van labradoriet (GIA, 2024). De GIA stelt zelfs dat de werkelijke identiteit van een mineraal niet zo belangrijk is om maansteen genoemd te worden, maar wel de schoonheid van de (blauwe) flash. Vanuit mineralogisch standpunt wordt daar anders over gedacht. Stenen van regenboog maansteen zijn soms aanzienlijk goedkoper dan de ‘echte’ maansteen. De naam maansteen is populairder en levert waarschijnlijk ook meer geld op dan wanneer het (witte) labradoriet genoemd wordt. De aanduiding regenboog maansteen lijkt nu overal in de handel overgenomen te zijn voor alle witte veldspaat met blauwe- of regenboogkleurige flash en soms wordt dezelfde steen dus aangeduid als witte labradoriet. 

Regenboog maansteen: ‘echte’ maansteen of witte labradoriet?

Om goed antwoord op die vraag te kunnen geven moet ik toch eerst iets uitleggen over hoe de grote groep van veldspaten, waar maansteen en labradoriet beide onder vallen, is ingedeeld. De mineralen in de veldspaatgroep worden namelijk op basis van hun chemische samenstelling verdeeld in twee reeksen met drie mogelijke eindvormen; een kalium veldspaat zoals orthoklaas of microklien (KAlSi₃O₈), een natrium veldspaat albiet (NaAlSi₃O₈) en een calcium veldspaat anorthiet (CaAl₂Si₂O₈). De mineralen tussen de kalium veldspaat en albiet noemen we de alkaliveldspaten en tussen albiet en anorthiet noemen we de plagioklaasveldspaten. Klassieke ‘echte’ maansteen is mineralogisch een combinatie van orthoklaas of microklien met albiet en behoort tot de groep van de alkaliveldspaten. Labradoriet is een combinatie van albiet en anorthiet (verhouding albiet:anorthiet van 30:70 tot 50:50) en hoort tot de groep van de plagioklaasveldspaten. Meer informatie en voorbeelden van mineralen uit de veldspaatgroep vind je in mijn video over veldspant op mijn YouTube kanaal.

Echte orthoklaas-albiet maansteen en witte labradoriet zijn dus twee verschillende mineralen met elk hun eigen kenmerken, maar worden beide aangeboden onder de handelsnaam regenboog maansteen.

Fase diagram veldspaat groep met aan de linkerkant de alkaliveldspaten en onder de plagioklaasveldspaten (Muskid – Own work, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=46491727) 

Hoe kun je nu zien welke soort regenboog maansteen je hebt?

Zowel orthoklaas-albiet maansteen als witte labradoriet (albiet-anorthiet) kunnen er dus gelijk uitzien qua kleur en flash en hebben bovendien een aantal dezelfde eigenschappen. Zo hebben beide een hardheid van 6-6½ en een dichtheid die dicht bij elkaar ligt (2.56-2.59 en 2.65-2.75). Optisch zou je bij de witte labradoriet (albiet-anorthiet) meer regenboogkleuren dan blauw kunnen zien in de flash en met een loep of microscoop de typische plagioklaasstreping kunnen waarnemen, maar dat geeft geen garanties. 

Om definitief onderscheid te kunnen maken kan een analyse in een lab gedaan worden om de chemische samenstelling en kristalstructuur te bepalen (EDX, Raman, XRD). Bovendien kan een edelsteenkundige onderscheid maken met behulp van een refractometer, de twee hebben namelijk een verschillende brekingsindex (refractive index of RI). Orthoklaas-albiet maansteen heeft een RI tussen 1.518-1.527 en labradoriet tussen 1.554-1.573.  

Wat veroorzaakt de flash in maansteen?

De flash of het parelmoer effect waar de maansteen zo bekend om is, zien we wanneer opvallend licht gebroken wordt door de afwisselende laagjes orthoklaas/microklien en albiet die door ontmenging tijdens de afkoeling ontstaan. Dit effect wordt ook wel Schiller-effect of adularescentie genoemd, vernoemd naar adulaar (een variëteit van orthoklaas of microklien) waarbij het optische effect voor het eerst beschreven werd. Bij labradoriet treedt een soortgelijk effect op door een soort lamellen van albiet en anorthiet die zorgen voor de regenboogkleuren of labradorescentie. Deze parallelle laagjes of lamellen is een typisch kenmerk van plagioklaasveldspaten en dat zien we als een soort streping of striatie in de steen terug. 

Analyse van verschillende (regenboog) maanstenen

Het blijkt dus dat regenboog maansteen op basis van een aantal eigenschappen verschillende mineralen kan zijn binnen de veldspaat groep. Omdat dit met het blote oog zonder nader onderzoek nauwelijks te onderscheiden is heb ik een aantal monsters van maansteen uit Sri Lanka en India nader bestudeerd en laten analyseren in een lab. 

Maansteen uit Sri Lanka

Spencer publiceerde al in 1930 over maansteen uit Sri Lanka dat deze bestond uit een mengsel van orthoklaas en albiet. In een publicatie van Iamsupa, Srithai & Boomsoong (2016) blijkt ook uit hun analyse van maansteen uit Sri Lanka (Ceylon moonstone) dat het chemisch gezien gaat om orthoklaas met albiet, ‘echte’ maansteen dus. Zij hebben een brekingsindex gemeten van 1.515-1.525, ook passend bij echte maansteen.

De ruwe maansteen uit Matiyagoda, Galle District, Sri Lanka die ik bestudeerd heb laat een duidelijke blauwige parelmoerglans zien zonder andere (regenboog)kleuren. Er zijn splijtvlakken zichtbaar maar geen plagioklaasstreping. Op basis van deze kenmerken en de analyses van eerder onderzocht Sri Lankees maansteen gaat het hier zeer waarschijnlijk om de echte orthoklaas-albiet maansteen (nog niet bevestigd door lab analyse).

Links ruw stuk (5 cm breed) witte veldspaat met blauwe parelmoer flash (Sri Lanka).

Rechts: detailopname via USB-microscoop van blauwe adularescentie, geen plagioklaasstreping zichtbaar. 

De twee geslepen cabochons van maansteen uit Sri Lanka zijn bijna volledig transparant met een duidelijke parelmoer glans, alleen de ovale cabochon laat een lichte blauwe adularescentie zien bij opvallend licht. Bij beide is een brekingsindex gemeten van 1.52-1.53, aan de bovenkant van de brekingsindex van orthoklaas-albiet (1.518-1.527), maar duidelijk lager dan die van labradoriet (1.554-1.573). Onder de microscoop is geen duidelijke plagioklaasstreping waargenomen. Op de foto’s met de USB-microscoop zijn wel wat strepen zichtbaar, maar die zijn gebogen en zitten in het oppervlak van de steen (slijpsporen). Bij beide cabochons wordt onder de microscoop ook een lichte blauwe adularescentie zichtbaar. 

Maansteen cabochon geslepen stenen (Sri Lanka). (3,35 ct en 5,20 ct)

Links: voornamelijk parelmoer glans met lichte blauwe flash en geen striatie zichtbaar. De zichtbare lijnen op de onderste foto via USB-microscoop zijn geen plagioklaasstreping maar slijpsporen op het oppervlak.

Rechts: duidelijke creme-kleurige parelmoer glans en alleen in de detailopname via USB-microscoop (onder) wordt een lichte blauwe adularescentie zichtbaar, geen plagioklaasstreping waargenomen. 

(Regenboog) maansteen uit India

Het eerste monster van Indiase maansteen dat ik liet analyseren is een ruw stuk dat verkocht is als regenboog maansteen. Uiterlijk zichtbaar een witte glasachtige veldspaat met deels aanwezige striatie die typisch is voor plagioklaasveldspaten en hier en daar blauwe flash. Analyse met behulp van EDX/EDS, Raman spectroscopie en röntgendiffractie (XRD) bevestigen de aanwezigheid van albiet en anorthiet, de twee eindvormen van veldspaat van de plagioklaasreeks. Dit zou dus witte labradoriet genoemd kunnen worden.

Links ruw stuk (6 cm breed) witte glasachtige veldspaat met hier en daar vooral blauwe flash. 

Midden en rechts: detailopname via USB-microscoop van blauwe adularescentie en duidelijk aanwezige plagioklaasstreping. 

Ook bij het bestuderen van trommelstenen van Indiase regenboog maansteen is de typische plagioklaasstreping gevonden. Evenals bij een tweede ruw stuk maansteen met regenboogkleuren uit India. Het zwarte mineraal wordt door verkopers vaak aangeduid als toermalijn, maar het is geïdentificeerd als biotiet. 

Links: gepolijste en gebroken trommelstenen van regenboog maansteen met beperkte flash of regenboogkleuren.

Rechts: detailopname via USB-microscoop van regenboogkleurige flash en duidelijk aanwezige plagioklassstreping. Het zwarte mineraal is biotiet.

Links: ruw stuk regenboog maansteen, 3cm breed op sokkel (Tamil Nadu, India), met duidelijke regenboogkleuren.

Rechts: detailopname via USB-microscoop van regenboogkleurige flash en duidelijk aanwezige plagioklaasstreping.

Nader onderzoek van drie cabochons en een facet geslepen maansteen uit India leverde op dat twee van de vier maanstenen een brekingsindex laten zien van 1.51-1.52, passend bij ‘echte’ orthoklaas-albiet maansteen. Deze hebben ook voornamelijk een blauwe adularescentie. De twee andere hebben meer regenboogkleuren, plagioklaas-streping en een brekingsindex van 1.55-1.56, passend bij een plagioklaas veldspaat zoals labradoriet.

Maansteen facet- en cabochon geslepen stenen (India). (4,45 ct en 2,20 ct), uitsluitend blauwe flash en geen striatie zichtbaar. Er is een RI gemeten van 1.51-1.52. Onder: detailopnames via USB-microscoop.

Regenboog maansteen cabochons (India). (links 4 x 2,3 cm, rechts 1,75 ct) met regenboogkleurige flash en striatie. Er is een RI gemeten van 1.55-1.56. Onder: detailopnames via USB-microscoop.

Conclusie

De (regenboog) maanstenen uit Sri Lanka die bestudeerd zijn vertonen de kenmerken van ‘echte’ orthoklaas-albiet maansteen. Dat komt overeen met eerdere onderzoeksresultaten van maansteen uit Sri Lanka. Voor deze stenen is de aanduiding witte labradoriet niet passend.

De meeste regenboog maanstenen uit India die onderzocht zijn, blijken mineralogisch gezien albiet-anorthiet en behoren tot de plagioklaasreeks waartoe ook labradoriet behoort. Ze vertonen regenboogkleuren en typische plagioklaas-streping. Bij twee van de vier geslepen stenen is ook een bij labradoriet passende brekingsindex gemeten. Deze regenboog maansteen zou je dus eventueel ook witte labradoriet kunnen noemen Twee andere geslepen stenen uit India met een brekingsindex passend bij orthoklaas-albiet maansteen vertonen ook voornamelijk blauwe adularescentie en er is geen plagioklaas-streping zichtbaar. Voor deze laatste stenen is de aanduiding witte labradoriet niet passend. 

Het is dus op basis van uiterlijk of herkomst (India of Sri Lanka) niet zomaar te zeggen dat regenboog maansteen altijd witte labradoriet is. Wanneer je met een loep of microscoop duidelijke streping ziet dan heb je in ieder geval te maken met een plagioklaasveldspaat en zou je het witte labradoriet kunnen noemen. Verder onderscheid kan alleen gemaakt worden met nadere analyse met behulp van een refractometer of analyse in een lab. 

Belangrijkste punten uit dit artikel:

• Regenboog maansteen is een commerciële naam voor witte veldspaat met een vorm van blauwe of meerkleurige ‘flash’ of parelmoerglans.
• Mineralogisch kan regenboog maansteen ‘echte’ orthoklaas-albiet maansteen zijn (uit de groep alkaliveldspaten) of albiet-anorthiet (uit de groep plagioklaasveldspaten, waartoe ook labradoriet behoort). Deze soorten zijn met het blote oog en zonder nader onderzoek nauwelijks van elkaar te onderscheiden.
• De zuivere scheiding van de verschillende soorten regenboog maansteen is voor het grote publiek waarschijnlijk niet van belang en is ook niet praktisch uitvoerbaar voor de meeste liefhebbers of verkopers. Maar het is op basis van uiterlijk of herkomst (India of Sri Lanka) niet zomaar te zeggen dat regenboog maansteen altijd witte labradoriet is.
• Het is aan te bevelen de benaming ‘witte labradoriet’ alleen te gebruiken als de steen duidelijke kenmerken heeft zoals plagioklaas-streping onder de loep of microscoop en/of wanneer nader onderzoek (brekingsindex van labradoriet of chemische samenstelling in een lab) uitwijst dat het gaat om labradoriet (albiet-anorthiet). 
• Het zwarte mineraal dat regelmatig wordt aangetroffen in regenboog maansteen uit India is geïdentificeerd als biotiet en is dus geen zwarte toermalijn zoals vaak wordt aangegeven. 

Dank aan Sven Huigen van Facets by Sven voor het beschikbaar stellen van een aantal cabochons.

(C) Rolf Egberink, Stapel van Stenen, 23-2-2024

Bronnen

Iamsupa, N., Srithai, B. & Boonsoong, A. (2016). Gemological Characteristics of Moonstone from Sri Lanka. Conference paper: The 5th International Gem & Jewelry Conference (GIT 2016) At: Pattaya, Thailand.

GIA (2024). Gem encyclopedia, Moonstone. Geraadpleegd van: https://www.gia.edu/moonstone

Gemdat (2024). Labradorite. Geraadpleegd van: https://www.gemdat.org/gem-2308.html

Gemdat (2024). Moonstone. Geraadpleegd van: https://www.gemdat.org/gem-2774.html

Spencer, E. (1930). A Contribution to the Study of Moonstone from Ceylon and Other Areas and of the Stability-Relations of the Alkali-Felspars.