Merkwaardige kwarts met citrien-kleur uit Marokko

Sinds enkele jaren duiken op de markt merkwaardig gevormde kwartskristallen op uit Marokko met een opvallende citrien-kleur, variërend van geelbruin tot oranjeachtig. Ook tijdens de beurs van Sainte-Marie-aux-Mines in juni 2025 waren deze stukken weer ruim vertegenwoordigd bij Marokkaanse aanbieders onder de naam ‘citrien’. Bovendien wordt een deel van deze geelbruine kwarts aangeboden als “pseudomorfose na ikaiet“, met name de bloem- of bolvormige aggregaten (ook wel onder de namen “quartz citrine star” of “glendonite citrine“), maar hierover is weinig tot geen informatie te vinden. Aanleiding genoeg om eens grondig in de achtergrond van deze stukken te duiken.

Eerste vermeldingen van Marokkaanse ‘citrien’

In 2018 maakte Laurent Godefroy, een Franse verzamelaar en mineralenhandelaar die altijd alert is op Marokkaanse mineralogische bijzonderheden, in het tijdschrift Le Règne Minéral voor het eerst melding van de ontdekking van merkwaardige kwarts kristallen met een verzadigde en vreemde citrien-kleur uit Marokko tijdens de beurs van München (Godefroy, 2018)¹. Toen was alleen bekend dat deze kwartsen afkomstig zouden zijn uit de regio Midelt, de achtergrond van de kleur en de specifieke groeivorm was nog onbekend. Voor de beurs in Sainte-Marie-aux-Mines in juni 2019 slaagde Godefroy erin een voldoende grote partij exemplaren te verzamelen om hun oorsprong beter te kunnen bepalen en hun benaming te heroverwegen (Godefroy, 2019)².

geelbruine kwarts uit de regio Midelt, Marokko; links een radiaalstralig cluster van 8,7 x 6 cm en rechts een kristal van 3,7 x 4,2 cm en een radiaalstralig cluster rond een chalcedoon kern van 3 x 2,6 cm (collectie: Laurent Godefroy; foto’s: L.-D. Bayle in Le Règne Minéral, nr. 148, 2019)

Interessante groeivormen van kwarts

De kristallisatievorm van deze kwartsen uit Marokko is bijzonder interessant en gevarieerd. Verschillende kristallen vertonen duidelijke kenmerken van gesplitste groei, ook wel bekend als artisjokken kwarts. Daarbij groeien meerdere kristallen vanuit één gemeenschappelijk punt in de basis, vergelijkbaar met de manier waarop de blaadjes van een artisjok zijn gerangschikt. De centrale en zijkristallen staan daarbij met hun lengterichting (c-as) grofweg gericht op hetzelfde punt, wat erop wijst dat ze tegelijk gevormd zijn in plaats van in opeenvolgende fasen.

Daarnaast zijn er kristallen die eindigen in een spitse puntvorm opgebouwd uit licht gebogen vlakken, dit zijn de zogeheten rhomboëdrische vlakken, die samen een soort kleine piramide vormen aan het uiteinde (piramidale kwarts). Dit is anders dan de meer bekende prismatische kwarts, waarbij de kristallen langgerekter zijn met een duidelijk zuiltje en een scherpe overgang naar de punt. In dit Marokkaanse materiaal ontbreken die prisma’s vaak vrijwel volledig.

typische spitse vorm met gebogen ribben/vlakken en niet of nauwelijks prisma’s zichtbaar; in de detailfoto rechts ook duidelijk de gesplitste groei zichtbaar (collectie en foto’s: Bianca Schouw, Hidden Gem Minerals)

We zien ook vrij platte groeivormen, zoals bekend van de amethist ‘bloemen’ uit Brazilië, en bloem- of bolvormige aggregaten en kraagvormige uitgroeisels. Zulke vormen wijzen mogelijk op snelle kristalgroei of op verstoringen in het kristalrooster (Godefroy, 2019).

platte groeivormen als basis waarop ronde bloem- of bolvormige aggregaten van kwartskristallen gegroeid zijn (collectie en foto’s Stefan van Oers, The Crystal Pocket)

De aanwezigheid van chalcedoon in orbiculaire vorm als kiem of groeikern van de bloemachtige aggregaten, en een matrix die soms kleihoudend of mergelachtig is, wijzen op een sedimentaire oorsprong van deze kwartsen. Ze zijn ontwikkeld in smalle lagen en bevatten ook insluitsels van organisch materiaal (Godefroy, 2019).

Opvallende kristalgroei, maar géén pseudomorfose

Sommige verkopers prijzen deze bijzondere kwartsen uit Marokko aan als zijnde ‘pseudomorfose na ikaiet’, maar deskundigen wijzen deze bewering duidelijk van de hand. Ikaiet is namelijk alleen stabiel bij zeer lage temperaturen (onder de 6 °C) in koude, waterige omgevingen, zoals op de zeebodem. Er is geen wetenschappelijk bewijs gevonden dat bij de vindplaatsen in Marokko ooit zulke omstandigheden hebben geheerst. Daarnaast verandert ikaiet bij opwarming niet in kwarts, maar in glendoniet – een variëteit van calciet (Schultz et al., 2023)³. Gevallen waarin glendoniet daarna alsnog wordt omgezet in kwarts of opaal (dubbele pseudomorfose) zijn extreem zeldzaam en beperkt tot specifieke vindplaatsen zoals de bekende “opal pineapples” uit White Cliffs, Australië.

De verwarring lijkt vooral te ontstaan door de uiterlijke vorm. Zowel ikaiet als glendoniet kunnen complexe kristalstructuren hebben, zoals bloemvormige aggregaten en gebogen kristalvlakken – precies de vormen die ook bij sommige Marokkaanse kwartsen te zien zijn. Maar zoals Schultz et al. (2023) benadrukken: uiterlijke gelijkenis alléén is op zichzelf geen bewijs voor pseudomorfe omzetting. Bovendien is er geen geloofwaardig voorbeeld bekend van glendoniet die op natuurlijke wijze is omgezet in kwarts. In de geologische context van de vindplaatsen in Marokko ontbreken bovendien de omstandigheden voor het ontstaan van ikaiet of glendoniet. Ook zijn er geen vermeldingen gevonden van ikaiet of glendoniet uit Marokko, behalve op websites van een aantal aanbieders van deze specifieke kwartsen.

twee voorbeelden van calciet var. glendoniet, een pseudomorfose na ikaiet waarin de gelijkenis met sommige van de Marokkaanse kwarts aggregaten gezien kan worden (bolvormig met gebogen kristalvlakken), maar ook duidelijk andere eindvlakken op de punt dan bij de kwartsclusters; links een aggregaat van 6,5 cm breed van de Bol’shaya Balakhnya Rivier, Taimyr Peninsula, Krasnoyarsk Krai, Rusland; rechts een aggregaat van 3,5 cm breed van de Olenitsa Rivier, White Sea Coast, Murmansk Oblast, Rusland

De Marokkaanse kwartsen tonen geen kenmerken van een eerdere minerale vorm en missen alle sporen van een omzettingsproces. Zowel de vorm als de samenstelling wijzen erop dat het gaat om kwartskristallen die direct zijn afgezet uit silica in een sedimentaire omgeving. Volgens kenners zijn het simpelweg gele kwartsen van natuurlijke oorsprong, zonder pseudomorfe voorgeschiedenis. Het verhaal over ikaiet lijkt een verzinsel van commerciële aard, bedacht om de stukken aantrekkelijker te maken voor kopers. Zodra zo’n naam op etiketten verschijnt, wordt deze al snel door andere verkopers overgenomen, ook al ontbreekt elke wetenschappelijke onderbouwing.

Oorzaak van de ‘citrien’-kleur

De kleur van deze Marokkaanse kwartsen varieert sterk en zelfs binnen één kristal kunnen tinten voorkomen van geelbruin en oranje tot donkerbruin, bijna zwart, of juist wit-crème. Analyses van meerdere exemplaren tonen aan dat de kleur niet egaal is verdeeld. Bovendien vertonen deze kwartsen geen dichroïsme – een kleurverandering bij draaiing in gepolariseerd licht, wat we wél zien bij bijvoorbeeld natuurlijke citrien met een aluminium achtergrond.

met behulp van een London dichroscoop zien we links géén dichroïsme in de Marokkaanse kwarts en rechts is wel duidelijk een kleurverandering zichtbaar onder en boven de grens tussen de twee haaks op elkaar staande polarisatiefilters bij natuurlijke citrien uit Congo

In combinatie met de sedimentaire oorsprong van deze stukken wijst dit erop dat de kleur niet ontstaat door kleurcentra of radioactiviteit, maar zeer waarschijnlijk door organisch materiaal (Godefroy, 2019). Daarbij gaat het vooral om bitumen of verwante koolwaterstoffen, die tijdens de vorming van het kwarts zijn meegegroeid. Bitumen is een vaste, donkere substantie die voorkomt als residu van aardolie. Afhankelijk van de hoeveelheid en verdeling van deze organische bestanddelen varieert de intensiteit van de kleur – van lichte verkleuring tot bijna ondoorzichtige donkerbruine partijen.

Een belangrijke bevestiging voor de aanwezigheid van deze organische stoffen is het gedrag onder ultraviolet licht. Verschillende exemplaren vertonen een duidelijke oranje-gele fluorescentie onder langegolf UV (365 nm). Deze gloed ontstaat doordat organische moleculen in de insluitsels UV-licht absorberen en dat weer uitstralen als zichtbaar licht. Dergelijke fluorescentie is bekend bij kwartsen met petroleum- of bitumeninsluitsels, en komt ook voor bij andere koolwaterstoffen zoals methaan. De exacte kleur van de fluorescentie hangt af van de samenstelling van de organische stof, de golflengte van het UV-licht én eventuele andere aanwezige onzuiverheden of structuurbrekingen in het kristal. Bij natuurlijke citrien is er in ieder geval géén sprake van fluorescentie.

Hoewel een exacte identificatie van de organische verbindingen specialistische technieken vereist – zoals Raman- of UV-Vis-spectroscopie – wijst alles erop dat de kleur in deze kwartsen hoofdzakelijk het gevolg is van natuurlijke organische insluitsels. Daarmee passen ze goed binnen een sedimentair vormingsmilieu en zijn ze duidelijk verschillend van gekleurde kwartsen met een andere oorsprong, zoals door straling beïnvloede citrien, rookkwarts en amethist.

Vermoedelijke vindplaats

De geelbruine kwartsen waar het hier om gaat, werden voor het eerst vermeld door Godefroy in het Franse tijdschrift Le Règne Minéral (2018 en 2019), waarbij hij Midelt in Marokko noemde als vindplaats. Wanneer je echter op Mindat.org zoekt naar kwarts uit de regio Midelt, vind je vooral de bekende rode hematietkwartsen van Aouli. Van de geelbruine varianten zoals we die hier bespreken, zijn daar geen foto’s beschikbaar.

Tegenwoordig wordt als vindplaats vaak Oulad Al Bakri opgegeven, ook bekend onder varianten als Kasba Oulad el Bekri of Oulad el Bakhi, gelegen in de regio Fès-Meknès. Op Mindat valt deze locatie onder de aanduiding: Boulemane Caïdat, Boulemane Cercle, Boulemane Province, Fès-Meknès Region, Morocco. Bij deze locatie zijn op Mindat slechts twee exemplaren te vinden: lichtgele, bloemachtige aggregaten met een radiaalstralige structuur. Volgens de vermelde eigenaar gaat het om een vondst uit de omgeving van Boulemane Caïdat, vermoedelijk uit 2021–2022. Dit materiaal lijkt sterk op wat online wordt aangeboden als “quartz citrine star” of onder de misleidende naam “glendonite citrine“, vaak met diezelfde herkomstvermelding.

Op Mineralienatlas.de zijn geen foto’s of vermeldingen te vinden van deze kwartsen, noch bij Midelt, noch bij Oulad Al Bakri. Het blijft dus de vraag of het hier steeds om hetzelfde type materiaal en dezelfde vindplaats gaat – of dat het gaat om meerdere gelijkaardige vondsten uit verschillende regio’s. De geelbruine clusters die al sinds 2018/2019 op de markt verschenen onder de noemer ‘Midelt’, lijken in ieder geval qua uiterlijk sterk op recent materiaal uit de regio Fès-Meknès. Overigens liggen deze locaties slechts ongeveer 100 kilometer verwijderd van elkaar. Dat maakt het aannemelijk dat verwarring of overlap in herkomstverklaringen gemakkelijk kan ontstaan, zeker wanneer materiaal via tussenhandelaren op de markt komt.

Wie meer weet over de exacte herkomst van deze kwarts, of over verschillen tussen de genoemde vindplaatsen, mag zich altijd melden – aanvullende informatie is zeer welkom.

Conclusie

De geelbruine tot oranjekleurige kwartsen uit Marokko die als citrien en soms onder namen als “glendonite citrine” of “Quartz citrine star” worden aangeboden, blijken géén pseudomorfosen na ikaiet of glendoniet te zijn. Die verklaring is geologisch onwaarschijnlijk en wordt door deskundigen verworpen. De groeivorm van de kwartsen – zoals bloemvormige aggregaten en gesplitste groei (artisjokstructuur) – is goed te verklaren binnen een sedimentair afzettingsmilieu. Er zijn geen aanwijzingen voor een eerdere minerale vorm of een proces van pseudomorfe omzetting.

De kleur van deze kwartsen wordt veroorzaakt door organisch materiaal, waarschijnlijk bitumen, en is niet het gevolg van ijzer, aluminium of radioactiviteit, zoals bij natuurlijke citrien of rookkwarts. Dit wordt ondersteund door de fluorescentie onder langegolf UV-licht, die typisch is voor koolwaterstofverbindingen.

De exacte vindplaats is lastig met zekerheid vast te stellen, maar de meeste recente stukken lijken afkomstig uit de regio Boulemane in Fès-Meknès. Midelt, dat eerder werd genoemd als vindplaats, ligt op slechts 100 km afstand. Het is mogelijk dat beide locaties soortgelijk materiaal leveren of dat er sprake is van verwarring in de handelsketen.

Kortom: deze kwartsen zijn natuurlijk gevormd, maar géén citrien en géén pseudomorfosen na ikaiet. De commerciële naamgeving is vaak misleidend en niet wetenschappelijk onderbouwd.

Dit artikel is mede tot stand gekomen door samenwerking met Bianca Schouw van Hidden Gem Minerals en Stefan van Oers van The Crystal Pocket. Een mooi voorbeeld hoe verkopers samen met het kenniscentrum van Stapel van Stenen bijdragen aan eerlijke en betrouwbare informatie voor de branche van edelstenen en mineralen.
Vind jij dat als verkoper ook belangrijk? Sluit je dan aan bij de verkopers community!

Meer weten over citrien en hoe je dat kan onderscheiden van andere gele kwarts, lees dan het artikel over citrien in de Belazeriet Bibliotheek en luister de podcast aflevering over citrien.

Meer leren over groeivormen van kwarts? Volg de mini cursus!

1. Godefroy, L. (2018). Quartz à teinte citrine étrange de la région de Midelt, Maroc. Le Règne Minéral, (144), 34. ↩︎
2. Godefroy, L. (2019). Quartz de teinte citrine et découvertes minéralogiques récentes au Maroc. Le Règne Minéral, (148), 40–42. ↩︎
3. Schultz, B. P., Huggett, J., Ullmann, C. V., Kassens, H., & Kölling, M. (2023). Links between Ikaite Morphology, Recrystallised Ikaite Petrography and Glendonite Pseudomorphs Determined from Polar and Deep-Sea Ikaite. Minerals, 13(7), 841. https://doi.org/10.3390/min13070841 ↩︎