Naamgeving van mineralen en edelstenen

De laatste jaren duiken er steeds meer ‘nieuwe’ namen op voor bestaande of pas ontdekte stenen. Tijdens mijn cursussen over mineralen en op online platforms krijg ik vaak vragen over stenen met de meest exotische namen, zoals Aqua Aura, Azeztuliet, Super Seven, Sjamaan Droomkwarts en Lemurische kristallen. Dit zijn slechts enkele voorbeelden. Wanneer je dan op onderzoek uitgaat in geologisch georiënteerde boeken en betrouwbare websites, vind je vaak weinig tot geen informatie over de oorsprong van deze namen. Dat komt omdat het geen officiële mineraalnamen zijn, maar commerciële benamingen, handelsmerken of esoterische fantasienamen.

Voor liefhebbers is het vaak niet duidelijk of een naam nu een erkende wetenschappelijke benaming, een handelsmerk of simpelweg een verzinsel is. Sommige mensen vinden dat ook prima, maar er zijn verschillende redenen waarom het gebruik van een eenduidige naam belangrijk is. Welke naam bekend is of gebruikt wordt, hangt vaak af van de bril waardoor je kijkt en welke bronnen je gebruikt: boeken en websites met een esoterische inslag hanteren andere namen dan publicaties vanuit een geologische of gemmologische benadering. In de inleiding werd al beschreven dat veel van deze commerciële namen en esoterische fantasienamen misleidend kunnen zijn. Waarom ze wel of niet als Belazeriet worden aangemerkt, zal duidelijk worden in de beschrijvingen in de bibliotheek.

Redenen voor een juiste naamgeving

Een juiste en eerlijke naamgeving van edelstenen en mineralen is om meerdere redenen essentieel. Allereerst zorgt de overvloed aan fantasienamen en commerciële benamingen voor veel verwarring. Het gebeurt regelmatig dat één en hetzelfde mineraal onder verschillende namen wordt verkocht, wat het voor kopers lastig maakt om te achterhalen wat ze precies kopen. Een goed voorbeeld is amethist met insluitsels van ijzermineralen. Dit materiaal werd jarenlang gezien als amethist met ‘verontreinigingen’ en was daardoor minder gewild dan de zuiver paarse amethist. Sinds deze stenen echter op de markt worden gebracht onder aantrekkelijke namen zoals Agape Crystal®, Auraliet 23®, Melody Stone, Sacred Seven, Super Seven of Purple Angeline, zijn ze plotseling enorm populair geworden. Dat deze exact dezelfde stenen bij verschillende verkopers onder verschillende namen worden aangeboden, illustreert hoe marketing en naamgeving consumentenbeleving kunnen sturen. In de bibliotheek kun je overigens lezen dat bij geen van deze namen de aanwezigheid van de geclaimde samenstelling juist was: het gaat allemaal om amethist met verontreinigingen, of mooier gezegd insluitsels, van de ijzermineralen hematiet en/of goethiet.

amethist met insluitsels van hematiet, op de markt onder heel veel verschillende namen, links een kristalgroep uit Thunder Bay, Ontario, Canada en rechts een gezaagd en gepolijst kristal uit Brazilië

Daarnaast heeft juiste naamgeving ook een juridische dimensie. Met de inwerkingtreding van de General Product Safety Regulation (GPSR) in december 2024 is het voor verkopers verplicht om duidelijke en eerlijke productinformatie te geven, inclusief herkomst, samenstelling en mogelijke risico’s. Dit betekent dat het gebruik van commerciële namen zonder duidelijke vermelding van de werkelijke samenstelling of herkomst niet alleen misleidend kan zijn, maar ook juridische gevolgen kan hebben. Het is dus niet alleen een kwestie van eerlijke handel, maar ook van naleving van wetgeving. Een goed voorbeeld is ‘Bumblebee Jaspis’, wat eigenlijk calciet met realgaar en pyriet is. Hoewel de commerciële naam aantrekkelijk klinkt, geeft deze geen enkel inzicht in de samenstelling van de steen en het gezondheidsrisico van het aanwezige realgaar, een giftig arseensulfide. Ook de naam ‘Zilveroog Serpentijn’ verhult de aanwezigheid van chrysotiel, een vezelig asbestmineraal dat in Nederland verboden is vanwege de gezondheidsrisico’s bij onjuist gebruik.

Naast veiligheidskwesties speelt ook misleiding in marketing een rol. Sommige verkopers geven stenen met een al lang bestaande, maar ‘saaie’ naam een nieuw verzonnen label om de interesse van kopers te wekken. Er zijn tal van voorbeelden waarbij commerciële namen worden gebruikt om een hype te creëren rond eerder onpopulaire stenen. Zo klinkt ‘Pink Fire Azeztulite™’ of ‘Red Healer’ spannender dan kwarts met hematiet, terwijl het exact dezelfde steen is. Ook wordt er vaak meegelift op de populariteit van zeldzame stenen door lookalikes een vergelijkbare naam te geven. Bijvoorbeeld de goedkope Chinese en Indiase lookalikes van het zeldzame nuummiet uit Groenland. Hierdoor kunnen slecht verkoopbare of laagwaardige stenen alsnog verkocht worden, vaak tegen hogere prijzen.

Een veelvoorkomende bron van verwarring is ook dat veel van de ‘nieuwe’ namen in feite gesteenten zijn en geen mineralen, terwijl ze wel als zodanig worden gepresenteerd. Een gesteente bestaat uit meerdere mineralen, wat betekent dat de eigenschappen niet overeenkomen met die van een enkel mineraal. Bijvoorbeeld Kiwi Jaspis is geen jaspis, maar een micrograniet dat bestaat uit albiet, orthoklaas, kleimineralen, kwarts en muscoviet. Door het de naam ‘jaspis’ te geven, lijkt het alsof het één mineraal betreft, terwijl het eigenlijk om een complex mengsel gaat. Dit leidt tot onjuiste en misleidende informatie over eigenschappen zoals hardheid, soortelijk gewicht en chemische samenstelling, maar ook eventuele spirituele eigenschappen.

Kiwi-‘jaspis’, geen jaspis dus maar een micrograniet met albiet, orthoklaas, een kleimineraal, kwarts en muscoviet uit Nieuw-Zeeland

De alternatieve naamgeving in de stenenwereld is volledig uit de hand gelopen en staat ver af van de eenduidige naamgeving zoals deze wordt nagestreefd door de International Mineralogical Society (IMA) of de Blue Books van de World Jewellery Confederation (CIBJO). Dit zorgt niet alleen voor verwarring, maar kan ook als misleiding worden gezien wanneer de werkelijke samenstelling en herkomst van de steen niet worden vermeld. Daarom is het belangrijk om bij het gebruik van commerciële of fantasienamen transparant te zijn over wat de steen daadwerkelijk is. Stapel van Stenen draagt hieraan bij door in de Belazeriet of Niet-bibliotheek en in cursussen duidelijke uitleg en wetenschappelijke informatie te geven, zodat liefhebbers en verkopers beter geïnformeerd zijn en bewuste keuzes kunnen maken.

Internationale standaard voor mineraalnamen

De naamgeving van mineralen wordt wereldwijd geregeld door de Commission on New Minerals, Nomenclature and Classification (CNMNC) van de IMA. Een mineraalnaam wordt pas officieel erkend na een zorgvuldig proces van wetenschappelijk onderzoek en publicatie. Dit garandeert dat elke naam wetenschappelijk onderbouwd is en internationaal geaccepteerd wordt. De officiële IMA-CNMNC lijst bevat maar liefst 6.118 erkende mineraalnamen (stand januari 2025) en beslaat bijna 250 pagina’s¹. De meest actuele versie van deze lijst is openbaar toegankelijk via de website van de commissie.

Veel erkende mineraalnamen zijn afgeleid van het Grieks, Latijn of andere oude talen en zijn vertaald naar een internationale Engelstalige naam. De schrijfwijze en uitspraak verschillen echter vaak per land. In de “Encyclopedia of Mineral Names“² worden verschillende problemen met spelling en naamgeving beschreven. Voor een uitgebreide achtergrond over de naamgeving van mineralen wordt verwezen naar het boek “Mineralogie voor verzamelaars”³ van Paul Tambuyser. In het boek ‘Belazeriet of niet?’ en deze online bibliotheek is zoveel mogelijk de Nederlandse schrijfwijze gebruikt, zoals voorgesteld door Van Dennebroek en Moorer van Stichting GEA⁴ of de website Mindat.org.

Naast de wetenschappelijke namen hebben veel mineralen van oudsher bijnamen of synoniemen. Sommige van deze oude benamingen worden nog steeds gebruikt, zoals bloedsteen voor de chalcedoonvariëteit heliotroop, terwijl andere namen in de vergetelheid zijn geraakt, zoals zwaarspaat voor bariet. Deze bijnamen ontstonden vaak in mijnbouwgemeenschappen of lokale culturen en waren gebaseerd op het uiterlijk, de eigenschappen of traditionele gebruiken van het mineraal. Daarnaast bestaan er variëteitsnamen die vaak als zelfstandige mineraalnaam worden gebruikt, terwijl dit feitelijk onjuist is. Voorbeelden hiervan zijn bergkristal en amethist, die beide variëteiten van kwarts zijn, maar vaak als afzonderlijk mineraal worden gepresenteerd.

De IMA-CNMNC standaard zorgt voor uniformiteit en duidelijkheid in de naamgeving van mineralen, waardoor verwarring en misleiding bij zowel wetenschappers als verzamelaars wordt voorkomen. Dit systeem vormt de wetenschappelijke basis voor de benaming van mineralen wereldwijd en helpt bij het onderscheiden van officiële namen, synoniemen en commerciële benamingen.

Internationale standaard voor edelsteennamen: CIBJO Blue Books

Naast de wetenschappelijke naamgeving van mineralen, zoals vastgelegd door de IMA-CNMNC, zorgt de CIBJO voor uniformiteit en standaardisatie in de naamgeving van edelstenen. Dit gebeurt via de Blue Books, een reeks internationale richtlijnen die specifiek gericht zijn op de definitie, beschrijving en classificatie van edelstenen, parels, edelmetaal en diamanten. Deze digitale boeken bevatten gedetailleerde regels en standaarden voor juiste naamgeving, waarbij commercieel gebruikte termen strikt worden gecontroleerd om misleiding van consumenten te voorkomen.

De CIBJO Blue Books zijn bedoeld om transparantie en consumentengaranties te waarborgen, door ervoor te zorgen dat edelstenen eerlijk en nauwkeurig worden geïdentificeerd en beschreven. Dit omvat ook regels voor de vermelding van behandelingen en synthetische varianten, zodat de koper weet wat hij of zij koopt. De richtlijnen zijn gebaseerd op internationale overeenstemming en worden regelmatig bijgewerkt om rekening te houden met nieuwe ontdekkingen en marktontwikkelingen.

Het naleven van de CIBJO Blue Books draagt bij aan uniformiteit en duidelijkheid in de naamgeving van edelstenen en voorkomt dat commerciële of fantasienamen consumenten op het verkeerde been zetten. Hierdoor sluiten deze richtlijnen naadloos aan op de wetenschappelijke standaarden van de IMA-CNMNC en zorgen ze voor een transparante en eerlijke edelsteenhandel wereldwijd.

Commerciële namen en handelsmerken

Handelsmerken worden vaak gebruikt om producten exclusiviteit en authenticiteit te geven, maar hun voornaamste doel is marketing. Door een handelsmerk te registreren, kunnen verkopers hun producten (zoals mineralen of edelstenen) onderscheiden van die van concurrenten en voorkomen dat anderen hetzelfde materiaal onder dezelfde naam verkopen.

In Nederland is een handelsmerk alleen beschermd wanneer het volledige registratieproces is doorlopen. Dan mag het ®-teken worden gevoerd, wat aantoont dat het een geregistreerd handelsmerk betreft (Engels: registered trademark). Hoewel het voeren van dit symbool in Nederland niet verplicht is, is het register openbaar toegankelijk, waardoor anderen het risico lopen als zij dezelfde naam gebruiken. In de Verenigde Staten is het daarentegen verplicht om het ®-teken te voeren om juridische bescherming te kunnen claimen en in geval van inbreuk een schadevergoeding te eisen. Een handelsmerkregistratie geldt voor een specifiek product, in een specifieke regio en voor een bepaalde tijd.

In de Belazeriet of niet?-bibliotheek worden dergelijke namen aangeduid als ‘geregistreerd handelsmerk’. Tijdens het samenstellen van dit boek bleken slechts enkele handelsmerken daadwerkelijk geregistreerd te zijn, zoals Auralite23® (zonder spatie) in Frankrijk en Auralite 23® (met spatie) in de Verenigde Staten. Zie Auraliet.

Naast geregistreerde handelsmerken kent men in de Verenigde Staten ook niet-geregistreerde handelsmerken (Engels: unregistered trademark). Hierbij is het handelsmerk wel gedeponeerd, maar het registratieproces is nog niet afgerond. In dit geval wordt het ™-teken gevoerd. Het deponeren van een handelsmerk geeft geen monopolie op het gebruik van de naam. Alleen bij een volledige merkregistratie wordt het exclusieve gebruiksrecht verkregen. Zo’n ‘gedeopneerd handelsmerk’ biedt in Nederland en de Benelux dan ook geen juridische bescherming, terwijl in de VS hiermee wel het gebruiksrecht kan worden geclaimd.

In de online bibliotheek worden dergelijke namen aangeduid als ‘niet-geregistreerde commerciële naam’. Een opvallende gebruiker van deze strategie is Robert Simmons, een esoterisch auteur van onder andere “De wijsheid van stenen” ⁵ en eigenaar van Heaven & Earth LLC Metaphysical Minerals and Jewelry⁶. In de bibliotheek zijn meer dan 40 namen opgenomen die hij voorziet van het ™-teken, hoewel voor veel van deze namen geen registratie in een handelsmerkendatabase te vinden is. Voorbeelden zijn Azeztulite™, Creation Stone Agate™, Empowerite™, Guardianite™ en Synergite™. In de VS wordt vaak gekozen voor het ™-teken om bij commercieel succes alsnog het volledige registratieproces te doorlopen. In Nederland is het echter overbodig om dit symbool te voeren, omdat het geen juridische bescherming biedt.

Alle overige namen die geen officiële mineraalnaam zijn, maar wel in de handel worden gebruikt, worden in dit boek aangeduid als ‘commerciële naam’ of ‘handelsnaam’.

Een goed voorbeeld van de complexiteit van handelsmerken is Yooperlites®, een geregistreerde naam voor een veelvoorkomend gesteente, sodaliet-syeniet. De naam werd op 14 september 2018 geregistreerd in de VS door Erik Rintamaki, maar is sinds 10 november 2021 ook geregistreerd in Duitsland door Markus Flinzner als ‘Yooperlite’. Ondanks deze registraties verschijnen wereldwijd vergelijkbare stenen op de markt, waaronder Yooperlites uit China. Zolang deze producten buiten de VS en Duitsland worden verkocht, kan er geen aanspraak worden gemaakt op het exclusieve gebruik van de naam. Bovendien wordt het succes van Yooperlites® benut door concurrenten die vergelijkbare stenen onder andere namen zoals ‘Yooperlight’ aanbieden, waarvoor nog geen handelsmerkregistratie is gevonden. Uiteraard blijven de originele Yooperlites® alleen afkomstig van Lake Superior, VS, maar dit toont aan dat het registreren van een handelsmerk weliswaar bescherming biedt in bepaalde regio’s, maar geen wereldwijd monopolie garandeert.

Nuances

Maar, is er bij gebruik van commerciële of fantasienamen altijd sprake van Belazeriet? Als er niet bij verteld wordt wat het daadwerkelijk is, zoals in een aantal voorbeelden die ik heb gegeven, dan wat mij betreft zeker wel. Er zijn echter ook wel wat nuances aan te brengen.

Voor mij maakt het vanuit mineralogisch of geologisch oogpunt bijvoorbeeld niet uit wat voor soort agaat ik voor me heb, ze zijn voor mij allemaal gelijk als variëteit van chalcedoon, wat weer een microkristallijne variëteit van het mineraal kwarts is. Maar ik snap dat er in de handel wel degelijk behoefte is aan aparte namen voor de verschillende kleuren en structuren van de verschillende agaat soorten. Ooit is zo bijvoorbeeld ook de naam mosagaat geintroduceerd en dat is nu een ingeburgerde naam voor chalcedoon met groene minerale insluitsels (bv. chloriet, hoornblende, enz.) of bruine tot zwarte dendrieten van ijzer- of mangaanoxiden. De naam mosagaat is ook als zodanig terug te vinden als variëteit in de database van Mindat alswel in het Blue Book van de CIBJO. Dus ik vind de introductie van nieuwe benamingen zoals bloemagaat of pinguïnagaat op zich ook niet eens zo’n probleem, maar bedenk wel dat er mineralogisch of gemmologisch niet altijd een strikte grens aan te geven is tussen al die verschillende soorten agaat: het gaat allemaal nog steeds om varianten van chalcedoon of kwarts. Wellicht is het slechts een kwestie van tijd dat ook soortnamen zoals bloemagaat opgenomen worden in internationale standaarden.

Zo zijn ook veel gebruikte handelsnamen inmiddels geaccepteerd door brancheorganisaties en normale praktijk in de internationale handel sinds vele jaren. Denk bijvoorbeeld aan het gebruik van de naam seleniet, voor de vezelige variëteit van gips, satijnspaat. Hoewel vanuit de mineralogie de aanduiding ‘gips, variëteit satijnspaat’ strikt genomen de juiste benaming is, is deze vezelige vorm in de handel en in boekjes vooral bekend als seleniet. Een benaming die we vanuit de mineralogie in principe reserveren voor een doorzichtige variëteit van het mineraal gips. Overigens komt de naam seleniet helemaal niet voor in het CIBJO Blue Book over Gemstones (het zachte mineraal wordt niet veel toegepast in sieraden) en wordt satijnspaat alleen als variëteit van aragoniet vermeld. Is dit dan echt misleiding of Belazeriet? Dat vind ik niet. Moeten we het bij voorkeur (gips, var.) satijnspaat noemen? Wat mij betreft wel, of gebruik in ieder geval beide namen.

Bovendien maakt het dus blijkbaar uit met welke pet op je kijkt naar naamgeving. Er is namelijk een verschil in hoe er aangekeken wordt tegen naamgeving vanuit verschillende disciplines, zoals de mineralogie, gemmologie, esoterie of de handel. Ik geef als voorbeeld dan vaak het bekende ‘robijn in zoisiet’. Mineralogisch zou je dit eigenlijk ‘korund, variëteit robijn in chroom-zoisiet met pargasiet’ moeten noemen, een hele mond vol. Vanuit de petrologie, gesteentekunde, heet dit metamorfe gesteente ‘korund-pargasiet-zoisitiet’. Edelsteenkundigen en juweliers beschrijven het naast robijn in zoisiet ook wel als Anyoliet. In het CIBJO Blue Book wordt Anyoliet overigens beschreven als variëteit van zoisiet. Anyoliet, de lokale naam uit Tanzania, die genoemd is naar het Masai-woord voor groen, wordt ook in de esoterie en in de handel gebruikt naast Tanganyika artstone. Dan is de benaming robijn in zoisiet eigenlijk helemaal niet zo gek en best heel duidelijk. En is Anyoliet dan misleidend? Nee dat denk ik niet, maar het is wel goed om te weten dat het dus een handelsnaam is voor robijn in zoisiet, specifiek uit Tanzania.

Anyoliet of robijn in zoisiet uit Tanzania

1. International Mineralogical Association. (2025). IMA Master List (2025-01). Commission on New Minerals, Nomenclature and Classification. Geraadpleegd op 25 februari 2025 van https://cnmnc.units.it/files/editor/IMA_Master_List_(2025-01).pdf ↩︎
2. Blackburn, W.H. en Dennen, W.H. (1997). Encyclopedia of Mineral Names, The Canadian Mineralogist, Special Publication red., Ottawa: Mineralogical Association of Canada. ↩︎
3. Tambuyser, P. (2020). Mineralogie voor verzamelaars, Antwerpen: Paul Tambuyser. ↩︎
4. Dennebroek, H. van en Moorer, W.(2021). Nederlandse spelling van mineraalnamen, Stichting Geologische Aktiviteiten GEA. ↩︎
5. Simmons, R. en Ahsian, N. (2012). De wijsheid van stenen, Haarlem: Uitgeverij Altamira. ↩︎
6. Simmons, R. (2025) Heaven & Earth LLC Metaphysical Minerals and Jewelry, Heaven & Earth LLC, 2025. Geraadpleegd op 25 februari 2025 van https://heavenandearthjewelry.com/. ↩︎